प्रवास एका शिवभक्ताचा :- ।। किल्ले जंजिरा।।

जंजिरा किल्ला

किल्ल्याचा प्रकार - जलदुर्ग
श्रेणी - सोपी
डोंगररांग- रायगड
जिल्हा - रायगड

रायगड जिल्ह्यात मुरुड तालुक्‍यात चहुबाजूंनी सागरी पाण्याचा वेढा पडलेला, राजापुरीच्या खाडीच्या तोंडावर मोक्‍याच्या जागी जंजिरा हा अजेय जलदुर्ग उभा आहे.

इतिहास -
जंजिरा किल्ल्यालाच "किल्ले मेहरुब ऊर्फ किल्ले जंजिरा' अशी नावे होती. इ.स 1567 मध्ये हुसेन निजामशहाच्या हुकुमानुसार हा किल्ला बांधण्यास सुरुवात केली. हे काम इ.स 1571 पर्यंत पूर्ण झाले आणि हा दगडी कोट 'किल्ले मेहरुब' नावाने ओळखला जाऊ लागला. इ.स 1648 मध्ये शिवरायांनी तळेगड, घोसाळगड आणि रायगड परिसरातील मुलूख जिंकला. 1657 मध्ये जावळी जिंकली आणि त्यांनी आपली नजर उत्तर कोकणावर वळवली. किल्ले जंजिरा आपल्या ताब्यात आल्याशिवाय उत्तरकोकणावर आपण वर्चस्व गाजवू शकणारा नाही हे सत्य शिवरायांना उमगले होते.्न 1659 मध्ये शिवरायांनी शामराजपंत व त्या सोबत बाजी घोलपला जंजिरा घेण्यासाठी पाठवले पण,हा पहिला प्रयत्न फसला. पुन्हा 1659 मध्ये निळोजीपंत रघुनाथ मुजुमदार,मायाजी भाटकर यांनी जंजिराच्या सिध्दीची कोंडी केली पण पुन्हा हा प्रयत्न फसला. तिस-या स्वारीचेवेळी शिवाजी महाराजानी व्यंकोजी दत्तो यास फौजेनिशी रवाना केले. त्यानी प्रयत्नाची शिंकस्त फार केली. पण,हा प्रयत्न देखील फसला. 1678 च्या जुलै मध्ये शिवरायांनी जंजि-यावर स्वारी करण्याचा एक अयशस्वी प्रयत्न केला. सन 1682 मध्ये संभाजी राजांनी दादाजी रघुनाथालाजंजिरा घेण्यासाठी पाठवले पण त्याचवेळी औरंगजेब दक्षिणेत उतरल्याने त्याचा जंजिरा घेण्याचा प्रयत्न अपुराच राहीला.या संस्थानाचा शेवटचा अधिपती म्हणजे सिध्दी मुहंमदखान याच्याच कारकिर्दीत अजेय असे जंजिरा संस्थान 3 एप्रिल 1948 रोजी भारतीय संस्थानात विलीन झाले.
 

गडावरील पहाण्यासारखी ठिकाणे -
राजापुरी गावापासून येणारी होडी जंजिरा किल्ल्याच्या पायथ्यापाशी थांबते. प्रवेशद्वारावरील पांढ-या दगडातील पारशी लेख स्पष्ट दिसतो. दरवाजाच्या दोन्हीबाजूच्या भिंतींवर विशिष्ट प्रकारचे दगडात कोरलेलेशिल्प आढळते. हे गजान्त लक्ष्मीचे शिल्प म्हणून ओळखले जाते. दोन दरवाजांच्या मध्ये पहारेक-यांच्या देवड्या आहेत.जंजिरा किल्ल्याच्या महाद्वारावर नगारखाना आहे. किल्ल्याच्या तटावर जाणा-या पाय-यांनी वर गेल्यावर समोरच तटावर तोफा ठेवल्या आहेत, त्यापैकी सर्वात मोठ्या तोफेचे नाव "कलाडबांगडी ' असे आहे.

पीरपंचायतन - किल्ल्याच्या मुख्यद्वारातून आत गेल्यावर डाव्याबाजूला आणखी एक द्वार आहे. उजवीकडे खोली सारखे एक बांधकाम आहे. यालाच पीरपंचायतन असे म्हणतात. ह्या वास्तूत 5 पीर आहेत. या पंचायतनाच्या पटांगणातचकाही वास्तू आहेत. याच ठिकाणी जहाजाचे तीन नांगर गंजलेल्या अवस्थेत पडलेले आहेत.
घोड्याच्या पागा - पीर पंचायतनाच्या समोरच्या दिशेने तटावरून पुढे गेल्यावर घोड्याच्या पागा लागतात.

सुरुलखानाचा वाडा - येथून बाहेर पडल्यावर समोरच 3 मजली पडकी भक्कम बांधणीची इमारत दिसते यालाच सुरुलखानाचा वाडा असे म्हणतात. अनेक वर्षात या वाड्याची मोठ्या प्रमाणावर पडझड झालेली आहे.

तलाव - या वाड्याच्या उत्तरेस सुंदर बांधकाम केलेला शोडषट्‌कोनी गोड्यापाण्याचा तलाव आहे. हा तलाव सुमारे 20 मी व्यासाचा आहे. चार कोप-यात चार हौद आहेत.
सदर - बालेकिल्ल्याच्या मागे चुनेगच्ची इमारत आहे. यालाच सदर असे म्हणतात.

बालेकिल्ला - तलावाच्या बाजूने बांधीव पाय-यांनी थोडे वर गेल्यावर बालेकिल्ला लागतो. आज तेथे एक झेंडा वंदनासाठी उभारलेला आहे.
पश्‍चिम दरवाजा - गडाच्या पश्‍चिमेला किंचित तटाखाली, तटातून बाहेर पडण्यासाठी छोटा दरवाजा आहे, यालाच दर्या दरवाजा असे म्हणतात. संकटकाळी बाहेर पडण्यास याचा उपयोग होत होता. दरवाजाच्या वरच्या भागातच तटबंदीच्या जवळ कैदखाना होता. किल्ल्याला स्वतंत्र असे 22 बुरुज आहेत. आजही ते सुस्थित आहेत.

सर्व किल्ला पाहण्यास तीन तास पुरतात.

गडावर कसे जाल :

अलिबागमार्गे- जंजिरा जलदुर्ग पाहायचा असेल तर पुणे मुंबई मार्गेअलिबाग गाठायचे. पुढे अलिबागवरुन रेवदंडामार्गेमुरुड गाठता येते. मुरुड गावातून किल्ल्यापर्यंत जाण्यासाठी बोटसेवा उपलब्ध आहे. किना-या पासून किल्ला गाठण्यास अर्धा तासपुरतो.
पाली- रोहा - नागोठणे - साळाव - नांदगाव मार्गे- अलिबाग मार्गेन जाता पाली- रोहा - नागोठणे - साळाव- नांदगाव मार्गेमुरुडला जातायेते.
दिघीमार्गे- कोकणातून यावयाचे झाल्यास महाड - गोरेगाव - म्हसळे -बोर्लिपचंतन दिघी गाठावे. दिघीहून किल्ला पाहण्यासाठी बोटसेवा उपलब्ध आहे.

राहण्याची सोय:  राहण्याची सोय नाही.

पाण्याची व जेवणाची सोय : स्वतःच करावी.

नोट : वरील सर्व माहिती "॥जय भवानी॥जय शिवराय॥ " या facebook वरील ग्रौप मधील एका पोस्टचा  संधर्भ घेऊन लेहीण्यात आली आहे. यात काही चूक असेल तर मला कळवावी, मी ती ताबडतोब सुधारेल वा आपल्या कडे काही माहिती असेल तर ती मला पाठवावी या पोस्ट मध्य अड्ड करेल .